Bez - qulmız ba, kembez - 26

jasın buladı. "Barayıq, topıraq salıp qaytayıq" dep äyele men
balasın köndere almağan qunsızdığına qapalandı. Minskede
qolında telegramması men bilete bar munı mengezbey, biletsez
futbolşılardı salıp alıp ketken samolette de, "Aeroflot"
qızmetkerleren de beraz jerge aparıp tastadı. Yeñ soñında marqum
qayırımdı äkeseneñ süyekte äne yede dep "Step da step krugomdı"
bölmene basına kötere darıldadı. Balta Yegor Vasileviçte Vasiliy
Sergeeviçteñ krovatına äreñ dep aparıp jatqızdı.
Yertemen bası sırqırap, köze bulauday bop esep, tamağı qañsıp,
berekese qaşıp oyandı.
— Üyde berdeme qalıp pa yede, Balta Muqatoviç?
Balta yeregesep bar araqtı joq qıldı. Basın şayqadı.
— Düken neşede aşıluşı yede?
— Qazer ziratqa baramız, Vasiliy Sergeeviçteñ basına...
— Ä, iä-iä... Barğan durıs, ärine. Äy, mınau sınıp bara jatqan
bastı ne estesem yeken...
— Şay eşemez.
Şay üstende Yegor Vasileviç qipaqtay bastadı.
— Qarızdanğan şığarsıñ, Balta Muqatoviç, — aynalasına
qaradı. — Yeh, batya! Tük joq. Yeşteñe jinamağan. Kezende bar mülken
bezge konteynermen jöneltken yede. Elği yeske-qusqı...
— Joq. Qarızdanğam joq. Vasiliy Sergeeviçteñ öz ösiete boyınşa,
azdağan tiın-tebene bar yeken, özene jumsadıq. Qanşa ketkene
tiınına deyen, äne jazulı. Sonsoñ Vasya ataydıñ nemeresene
qaldırıp ketken mıñ somı bar.
— Mıñ som! Vot şal! Nemeresene me?
— Nemeresene.
— Nu da! Bunısı mağan degen buntı, ärine, şaldıñ. Qayda aqşa? —
Yegor Vasileviçteñ auruı ayığıp kette.
— Mene! Al, mına qağazğa qolhat jazıp bere qoyıñız.
— Ä, mağan senbeyseñ ğoy...
— Joq, aqşa jürgen jerde däyektelek qajet.
Aqşanı qayta-qayta sanap, qaltasına salğan Yegor Vasileviç
köñeldende. Baltanı qağıp-qağıp qaldı.
— Asıqpayıq, Balta Muqatoviç, bügen men za upokoy duşi
pokoynogo qonaqası bereyen.
— Qajete joq, Yegor Vasileviç. Qonaqası berelgen. Boldıñız ba?
Turıñız. Zirat basına kettek.
Yeke-üş şınını bosatıp ülgergen Yegor Vasileviçte yerteñende
aerovokzalğa äreñ şığarıp saldı.
Yegor Vasileviçten bosasımen Balta Magomedtı ezdede. "Türkestan"
meymanhanasın uzaq töñerektede. "Tulpardı" yeke ret süzep ötte. Aqırı
sur "Volga" meymanhananıñ qarsısındağı ortalıq bazardıñ yesegene
jaqındap toqtadı. Balta tura umtıldı. "Jürep ketpese yeken" dep
asığıp kelede.
Magomed jalğız yemes yeken. Baltanı körse de körmegen sıñay
bayqattı. Baltanıñ köñele su sepkendey basıldı. "Äy, osılardıñ
mısıq pen tışqanday oyındarı tausılmaydı. Tanımağansuın
qaraşı! Tağı bereude qarmağına tüsergen-au". Sol yeke arada maşinada
otırğan belgesez adam maşinadan tüsep, bazarğa kerep kette.
— Äy, azamat, bere, munda kel, — dep dauıstadı Magomed.
"Äy, qırt! Yeregeskende ketep qalayın ba?" Beraq ketkende kemde
qorqıtadı. Magomed yemes, bul Magomedte ezdep şarq urğan. Ayağın
sanap basıp, elbep jaqındadı. Qabağın tars jauıp, sızdanıp tüs
bermede.
— Nege ayqaylaysıñ?
— Ou, körgeneme de jazıqtımın ba? Jaqtırmasañ, jöneme tayayın,
— dep Magomed maşinasın qızdıra bastadı.
— Toqtay tur.
— Ne aytasıñ, asığıspın, - dep yende Magomed qırıstandı.
— Äneugünge şarua ne boldı?
— Qay şarua?
— Päter mäselese...— Baltanıñ köze mölide.
— Ol qiındap kette.
— Qalay? Nege, Magomed?
— Kesedegeneñ kelte aspanda. Azırqanadı.
— Sonda qanşa kerek?
— Tağı üş jüz qossın deyde.
— Jaraydı. Bolsın.
— Onda şaldıñ ölgene turalı kuälek pen aqşanı ber. Yerteñ joq
bürsegüne orderdı qolıña ustatam.
— Onda bezdekene barayıq. Svidetelstvonı almay şığıp yedem, —
dep Balta artqı yesekte aşıp kerde. Ber auız sözge bola üş jüz somnan
ayrılğanın sezede. Yende Magomedteñ ıñğayına jığıla beruge dayın.
Yekenşe qabatqa köterelgenderende yesek auzındağı üş-tört adam,
arasında "murttı" apay da bar, bulardı körep quanıp qaldı.
— Kelt bar ma?
— Tez aşıñız!
— Nege dekeldeysezder? Sezder kemsezder? — dep Balta şirıqtı.
— Bez raysovet, üy basqarması ökelderemez. Mına adam — päterdeñ
iese! — dede közelderekte äyel.
— Men şe? Osında terkelgem...
— Bul kvartirant! Päterge qatısı joq, — dede "murttı" apay
Gaene Raşidovna. — Qazer mınau päterde turadı, — dep Maysaranıñ
yesegen körsette. — Beraq onda terkelmegen. Kelenşekpen de zañsız
turıp jatır. Mene, qanday hiqaya! Bul kvartirant qana.
Balta şınımen sastı. Burılıp Magomedke qarap yede, anau "meneñ
qatısım şamalı" degendey yeke qolın jayıp, iığın qiqañ yetkezde de
tayıp turdı.
— Men ne esteymen yende? — dep Balta jüne jığıla söylede.
— Belmeymen. Yeger jaña kvartirosemşik kelesse, burınğıday
tura berersez, — dep közelderekte äyel juıp-şaydı.
Yeske drap paltosınıñ yetege şurq-şurq teselgen, jaq jüne ürpigen
mosqal yerkek bezek qaqtı.
— Jo-oq! Bolmaydı! Özemez de bes baspız. Qayda seyämız? Bezden
qutılu üşen mına yeske üyden yeke bölmele päterde ädeye berep
otırsızdar. Belem men sezderde! Mağan tiesele üş bölmele päterde jaña
üyden bereuge satasızdar. Al, men nemmen remont jasatam. Tügem joq.
— Yesekte aşıñız, — dede üy basqarmasınıñ ökele.
Drap paltolı yerkekteñ oybayı tabaldırıqtı attasımen odan
sayın küşeyde.
— Mınağan kergele remont bolmağan ğoy. Sırı ketken.
Qabırğaları ayğız-ayğız. Mınau şurım-burımdı kem aladı. Oybayau, temer kereueten qayda qoyam? Laqtırıp tastasam, basım tağı bälege
qaladı-au. Äy, jeget! Mına barahlolarıñdı dereu alıp ket. Men
bosağan päterge kergem. Barahlonıñ üstene yemes, - dep kökşel köze
şatınap Baltağa tönep kelde.
Balta läm demey, çemodanıñ köterde de, tüñelep şığıp kette.
"Mene sağan batpanquyrıq! Atañnıñ qaq şekese aldıñ jeke päterde!
Kergezdeñ jaña otauğa jas kelende. Şoq! Şoq! Sağan sol kerek!" Köze
qarauıtıp yesek aldında turıp qaldı.
— Äy, azamat bere kel!
Ayqaylağan tağı da Magomed yeken.
— Jauın jaumay su bopsıñ ğoy. Özeñ mülde borkemek bolarsıñ,
serä! Otır!
— Qayda baramız?
— Meymanhanağa. Äzerşe sonda tura turarsıñ. Bäkeñ, şefte aytam,
ber amalın jasar. — Maşinasın qızdırıp, jıljıtıp qozğağan
Magomed Baltağa müserkey qaradı. — Bul arada ber şikelek bar, Balta.
Päterdeñ bosağanın qalay tez bele qoyğan? Jäne raysovetteñ
qaulısın şığarıp ta ülgergen? Sen osı päter turalı kemge aytıp
yedeñ?
— Senderge... sonsoñ Säulege... — Balta kümeljede.
— Tağı kemderge?
Baltanıñ köz aldına kenet Qaderbek yelestep kette.
— Sol! Sol, küşek!
— Kem ol küşegeñ?
— Özem belem, Magomed! Özem söylesem onımen.
ONENŞE TARAU
1
Köktem biıl keş şıqtı. Berde qarı, berde jañbırı jauıp äbden
mazalağan jazğıturımnıñ şuaqtı küne körene qoymadı. Ezğırığı
jıldağıdan da küşeyep, jer degdemey qoyğan soñ Bektemer üyende
otırıp qaldı. Osı qol bostıqtı paydalanıp kanikuldağı
Alpamıstı sündetke otırğızıp jebermekşe boldı. Oğan Rahmetbek
şaldıñ tuñğışı — Yeskenneñ (Yesenquldıñ) qaladağı hirurg
balasınıñ auılğa kele qaluı sebepker yede. Berek äkeseneñ enese —
Süymenqulğa Qatiranıñ şarbağın sındırıp, abıroysızdıq
jasağanın betene basıp, qattı ursıptı degende yestegende Bektemer
Berekke sırttay qattı ırza bolğan. Ber jağınan keşege
Qoblandıjannıñ qurdasına üyenen däm tatqızıp jebereyen dep jem
berep semertep otırğan esegen soyıp tastadı.
Moynına talay mengezgen Berege yemes pe, Bektemerdeñ qolqasın yeke
yetpey, älekey-şülekey aspaptarın salğan qobdişasın köterep kelep,
äp-sätte Alpamıs "batırdı" ıñğayladı da tastadı. Alğaş şar yetken
bala qolına ustatqan ber somdıqtar men bas jağına terep qoyğan
tätte-dämdelerge aldanıp, yeş auırsınğan joq.
— Qolıñ jeñel yeken, Berekjan! — dep riza bolğan Bektemer jegette
tösene qıstı. — Al, yende mında öt! Jayğasıp otır. Bu da öz üyeñ. Jas
kezende Qoblandı yekeueñneñ osı arada asır salıp aunaytındarıñ
yeseñde me?..
Qoblandınıñ atı auzına oralsa, keudese solq yetep, köñele bosap,
tüse buzılıp qoya beretenen bayqap qalğan Berek Bektemerdeñ oyın
tezerek basqa jaqqa buruğa tırıstı.
— Ağa, yegestekte jırtıp bolıp qaldıñızdar ma?
— Qaydağı! Jañbırı ber serkerep, qarı yeke japalaqtap jeberep tur
ma... Aua rayı özgergen be, jüdä, qolaysız bop baradı... Jerdeñ miı
şığıp, traktor da, maşina da jüruden qaldı, — degende şarua
uayımı Bektemerdeñ jüzene qalqıp şığa kelde.
— Ağa, men keteyen. Nan auız tidem...
— O ne degeneñ, Berekjan! Apañ, äne qazanın köterep äurege tüsep
jatır. Qazer basqalar da kelede. Alpamısımnıñ sündet toyında özeñ
bas qonağım bop Bekennen de joğarı otırasıñ bügen, — dep Bektemer
köñeldene külde.
Bektemerde renjetep kete almasına köze jetken Berek yereksez Törge
şığıp, jayğasıp otırdı.
— Azdap... senderge mınadan tatuğa boluşı ma yede?
Berek külep jeberde.
— Azdap, ärine, boladı. Beraq sezderdeñ "azdaptarıñızdıñ"
mölşeren belmeymen ğoy.
— Basqalardı qaydam, meneñ jobam senderdekenen uzap kete qoymas.
Jalpı, balam, eşemdek ataulımen qarsı bolam dep auıldağı beraz
adammen alaköz bop bettem.
Bektemerdeñ balasın sündetke otırğızğan habarı üy-üyge tez
taradı. Qar aralas suıq jañbırdan yeñsese köterelmey otırğan
körşelere Bektemerdeñ auız üy, tör üyen lıq toltırdı.
Bektemer ayanğan joq. Ayğanşa men Qatira bastağan äyelder qazanğa
yet salıp, bauırsaq peserep, quırdaq quırıp äkelde.
— Jegetter! Kelenşekter! - dede Bektemer jelpenep. - Toydıñ körke
än men küy. Äzel-qaljıñ! Araq eşep, auız kergelep boqtasıp jatu
dästüremezde joq yede. Men senderden araq ayamaymın. Köpten quanış
kermegen
şañırağımda
än
salıp,
küy
şertep
duıldap
otırğandarıñdı qalaymın.
— Al, onda öleñde mınau Yesken bastasın. Bektemerdeñ bel qurdası.
Altı qızdıñ ağası.
— İä, iä! Şırqatatın jöneñ bar, Yesenqul. Beregeñneñ qolı sonday
jeñel. Bayağı keşkene moldadan keyen yendege jurttıñ sauabın alatın
osı boldı.
— Äy, Quspan, bas jaqqa barıspalıq.
— Oybay-au, Yermekbay-au, qaydağı bas aytıp turğanıñ! Keşkene
Alpamıstıñ "nasıbayı" men bastı şatastırğanıñ qalay?
— Jä, jä! Qoyındar tüptey bermey. Joqtan özgeden elek
ezdeyseñder me, qaljıñğa aynaldırasıñdar ma, senderdeñ menezdereñde
jan belep bolmaydı-au.
— Tınıştalıñdar, Yeskende tıñdalıq.
Yesken (Yesenqul) dombıranıñ qulaq küyen kelterep küylep otırdı
da, özeneñ zor tınıstı dausımen şırqay jönelde.
Berep ket, ay, saqinandı-ay, mıs ta bolsa-ay-y,
Jüreyek külep oynap, ay, şerken-ay, qıs ta bolsa-ay,
Änşege qızığa qadalıp, änge berele uyıp, qıbır yetpey melşigen
jurt Yeskende köpten tıñdamay dausın sağınıp jürgen yeken, än
üzelgende äldenene äle de ıntığa kütkendey beraz ünsez otırıp qaldı.
Sodan soñ äldebereueneñ bastauımen tus-tustan duıldap ala jönelde:
— Äy, sabaz! Dausı äle bayağıday!
— Şerkenneñ bosqa qor bolıp auılda jürgene. Äytpese bezdeñ Yesken
anau Yermek Serkebaev, Rişattardan ber de kem aytpaydı ğoy.
— Ä, äy, Yermekbay! Tım böspe. Tegen adam taz bola ma dep... olarğa
narodnıy artist SSSR-dı oñaylıqpen berde dep peñ!
— Tüu, tüu, Quspan! Sözdeñ parqın belmeyten nadan yekenseñ! Men
olarıñdı kem dep otırmın ba. Älgelereñneñ ärqaysısın şıñ sanap,
Yeskende solarğa jeteqabıl demedem be.
Tamaqtarın jep bolıp, süyek mujıp, sorpa eşep jatqandarı sol
yede, üyge yeke-üş adamımen Maqan sau yetep kerep kelde. Kolhoz
predsedatelen körgende eştegeler sasıp qaldı.
— Assalaumağalayk-oö-öm, Mäke! Törleteñez!
— Joğarı şığıñız!
— Qolıñızdı şayasız ba... Ä-ä, su quyıp jebereyen...
Maqannıñ qasındağınıñ bere - zootehnik Berden aqırıp jeberde.
— Täyt! Kilekpey bılay tur! Qazan üstenen asqa şaqıratınday
Maqan... Mäkeñ seneñ şañıraq tüyeñe menep kelgen qulıñ ba yede?
Bektemer söz ıñğayın añğardı. Ezğardıñ qay tustan soğarın seze
qoydı da, maymaqtadı.
— Äy, Berden! Äy, qurdas it-au! Men osı otırğandardıñ beren
şaqırıp pa yekem. Quanışıma ökpesen qolına ustap özdere jette. Ber
jıl tuğan töl yedeñ. Bektemerdeñ qızığına ortaqtasayınşı dep töbe
körsetseñ, handığıñnan tayıp qalar ma yedeñ, — dep külgen sıñay
tanıttı da, Maqanğa orın körsette. —Mäke! Däl sez kele qoyar, bezde
yeley qoyar dep oylamap yedek...
— Jette, äy, qırt! - Berden Maqannıñ qisayğan yezuenen bastığınıñ
tıjırınğanın bayqap qalıp, üyrengen maşıqpen dürse qoya berde. —
Kemde basına- sıñ! Auıl iesensez, yel jaqsılarınsız mayda-şüyde
jinalıp... — üne kelt öşte. Sebebe Maqan oñ qolın qılışşa sermep
qalıp yede, Berdenneñ köze jıpılıqtap kette.
— Berden, sen öze ne bolsa sonı aytadı yekenseñ. Mene sonda sorpasuğa ökpeleyten tasır sanaymısıñ. Yel jaqsıları mınalar qusap
köktemge qızu nauqan kezende jiılıp alıp araq eşpeyde, — dep qayta
tomsardı.
Yendege sözdeñ tezgenene Hayrolla jarmastı.
— Büyerlereñde araq teskerler-au, sıltau tapqışsıñdar, ä!
Bektemer, sen kommunispen dep keude soqqanda, jetkezbeyseñ. Mınau
qılığıñdı... qıl-qızıl denşeldegeñde qalay tüsenemez? Sen bügen
balandı sündetke otırğızsañ, yerteñ toqal da alarsıñ!
Maqan Qatirağa qaradı. Maqannıñ ıñğayımen otırğandar teges
Qatirağa qabaq töñkerde. Qatira qulağına deyen qızarıp, sorpa
quyğan şaranı köterep, sırtqa şığıp kette.
Yesken külep jeberde.
— Toqalğa ne jetsen...
Hayrolla Yeskenge qadaldı.
— "Toqalğa ne jetsen". Nemeneñe jetesep küleseñ, yey, jetesez-au!
Tapqanı taqımına tüspey jürep, toqalşılın! Sen, naqurıs, mına
sümelek ulıñdı jönge salsañşı şiq-şiq külgenşe, sılq-sılq araq
kömeylegenşe, — dep stol üsten közemen temeskelede de, orta stakan
araqtı yeñkeyep barıp elep aldı. - Mene, mınau ğoy atau kereñ! —
İeskede. — Araq! Taza araq! — Qağıp jeberde. — Ayttım ğoy araq dep!..
Yesken şatınadı.
— Meneñ naqurıs yekenemde sen, alaman, qaydan beldeñ,ä! Meneñ
külgenemde-turğanımda, eşkenemde-tışqanımda seneñ jumısıñ
qanşa, ä!
— Yerkekteñ qorı külede, Yesken, qorı! Tel almasañ, onda mına
ulıñdı yeke buttıñ arasına şoqitıp qoyıp, balalardıñ şümeteyen
uqalatqızıp nesebe tauıp, ünem ayır! Qulqınıñdı araqpen toltır!
Berek Hayrollağa da, Maqanğa da, Berdenge de manadan jierkene
qarap otırğan, ızalana mırs yette.
— Auıl basşıları, yel jaqsılarımız deysezder. Sondağı ülge,
önegelereñez, osı ma? Azamattıñ quanışınıñ şırqın nege
buzasızdar? Nege dekeldeysezder?
— Jap auzın!
Maqannıñ şıdamınıñ jetken jere osı boldı. Manadan ünsez
turğan "atkeltere" — Naymanquldıñ qamşısı şoşañ yette. Berekteñ oñ
jaq şeke, oñ jaq beten qızıl jolaq ez qaldırıp bestemşe örem telep
tüste.
— Qap! Äkeñneñ ğana auzın... — dep atıp turğan Yeskende yekenşe ret
seltegen qamşı jalp yetkezde.
Bektemer üstel üstendege qara saptı bäkesene jarmastı.
— Äy, Maqan! Jauım da jağama jarmaspas yede bunday küne! Mınau
qay mazağıñ? Berek - aulımızdıñ qonağı yede. Körsetken sıyımız —
soqqığa jığu ma? Qaşanğı qor yetep namısımızdı köme bereseñ?!
Zaualı bolmas deymeseñ? — dep qalş-qalş yetep Maqanğa jaqınday
tüste.
— Zaual!... — Maqan qarq-qarq külde. — Zaual — mına men! Men ğana!
Sen soqqını äle körmepseñ. Bul äle soqqı yemes! — dep pışaq ustağan
qolınan qağıp jeberde. Bäke uşıp tüste.
— Äy, körsoqır töbet! Sen kemge pışaq kötergeneñde belep tursıñ
ba? Tup-tura äupeldek äkeñ ölgen türmede şeriteneñde yeskerdeñ be?
Mınau kolhozşılardı araq berep läyletep, jumısqa şığarmay
zeyänkestek jasağanıñmen qoymay, Mäkeñe pışaq salmaq bolğanına
osı otırğandar teges kuä, — dep Berden Bektemerge tükeregen
şaşırattı. — Hayreke, mınalardıñ tezemen jasay qoyıñızşı.
Berenşeden, jumısqa şıqpay sabotaj jasağandarın ayıptau üşen
kerek. Yekenşeden, mınau sumdıq qılmısqa kuä boladı.
Maqannıñ kerpegeneñ uşında qimıldap qalğan kolhozşılar yende
mülde jasıp, bastarın tömen tuqırtıp, tunjıray qalıstı. Bosağa
jaqtağı bereue jılıstap yesekke bet alğanı-aq muñ yeken, qalğandarı
da äne-mene degenşe jım-jılas joğalıp ülgerde.
Üyde Bektemer, Yesken jäne Berek üşeue törteuge qarsı qaldı.
— Osı zorlığıñızğa jauap beresez! — dep betendege telege qızıl
küreñdene dolırıp esep şığa kelgen Berek Maqanğa betpe-bet tüyelep
kelde.
— Küşek! Kemge şabalanğanıñdı beleseñ be özeñ?
— Jauız yekensez! Közem äbden jette.
Maqannıñ tarğıl külkese tağı jañğırdı.
— Baltırdan sen de alam deyseñ, ä. Äy, älen belmegen älek osı-ay.
Sen keşege Qoblandıdan artıq yemesseñ. Sene de jayğay saluım boqtan
da oñay.
— Köp asqanğa ber tosqan. Sezge de ädelet tabıladı! Tabıladı da
däl sezdey hansımaqtı tulaqtay uşıradı!
— Balaqay! Sende köz bar ma? Men hansımaq yemespen. Hanmın!
Ädelet te - men! Meneñ qaltam! Bul zamanda aqşağa satılmaytın zañ
da, ädelet te joq. Joq! Bären, bälekeyenen bastap dürene deyen qoyınqonışına tığıp, bas şulğıtıp qoyğan mına men - Maqanmın!
Äy, Yesken! Aqırğı ret yeskertem. Küşegeñ qolımdı jalap, aldımnan
keşereyep ötsen! Äytpese audan tügel auıldan jumıs tapqızbay
tenteretep jeberem!
Yesken yesen jinap alğan yeken, Maqannıñ zerkelen tıñdağan sayın
qurısıp, keşereyep, şögep bara jatqan. Uşıp türegelde. Qalbalaqtap
Maqanğa qol qusırdı.
— Quldığıñ bolayın, Mäke! Bezden ber belmestek ötte. Araq şerken
aqıldı urlaydı yeken... Äytpese, beteñezge jel bop tiem be... Ne
esteseñez de qolıñızdamın. Mene ayamañız. Budan bılay
aytqanıñızdı yeke yetpeymen. Balama, Berekjanıma nazarıñız ötpese
yeken. Bala şerken balalıq jasamay tura almaydı ğoy.
Bektemer qurdasınıñ qalbaq qaqqanın jaqtırmadı. Ezamen
tüyelgen qalıñ qabaq astınan Yeskenge ısılday tel qattı.
— Äy, Yesken! Jendetke sonşama jalınğanıñ ne? Ua, ulınan
ayrılıp ta ölmey jürgenderde körmeyseñ be! Täyt äre! Ji yeseñde!
Jırtqış aldında azamat bas imeyde.
Yesken qalş-qalş dereldede. Qalş-qalş selkeldede. Qabaq astınan
süzelgen köze aldımen balasına, odan Maqanğa toqtap-toqtap ötep,
sodan soñ jıljıp barıp Bektemerge oqtay qadaldı.
— Sen... sen it! Kemde arandatpaqsıñ! Mene ulımnan ayrıltıp, öz
qatarıña qospaqsıñ ğoy. Jauız senseñ, Bektemer! Qastan şıqpağan
qaskünem de senseñ! - dep süzeten buqaday basın tuqırtıp Bektemerge
tönep kelde. Señerle sausaqtarı juan judırıq bop tüyelep alıptı.
Qurdası berdeme dese, sart yetep soğıp jeberuden tayınbastay. Berek
ber-aq umtılıp, äkesen iığınan julqıp qaldı.
— Kök-ye! Keyen, köke!..
Yeskenneñ aşuı odan sayın qozdı. Ulınıñ iığınan julqıp
qalğanın özene qol tigezgenge balap, bet baqtırmas dolılıqpen
qaynap kette.
— Oy, atasına şapqan küşek!
Juan judırığı şekeden sart yetep Berekte uşırıp tüserde.
Araşalauğa umtılğan Bektemerde yekenşe judırıq ıñq yetkezde. Eñq
yetkezde de, yende oğan qayrılmastan Yesken jerde sulap jatqan ulın
teuep ala jönelde.
Bektemer qattı buzıldı. Qurdasınıñ jandı talmau jerenen
jüdemeldete tigen yeke soqqısı Yeskende jün salğan qanarday sulata
saldı.
Maqan yezuen qisayta, tes arasınan sızdıqtata tükerep tastap,
yentegep turğan Bektemerdeñ iığınan qaqtı.
— Söz tıñda, brigadir. Sen yerteñ anau Köktemerdeñ küñgeyene
soqaşılardı jeber. Jırtıp tastasın.
— Aua rayı...
— Aua rayınıñ mälemeten yestep kep otırmız. Yerteñnen bastap
jauın-şaşın bolmaydı. — Qarq-qarq külke räsemen jasadı. — Qolıñ
qattı yeken. Beraq qara küşeñe senbe, Bektemer. Bosqa arandaysıñ. Anau
Kökkemerdeñ tusı tıñ. Traktor toqtamaydı.
— Ol arada yegestek jer joq! — dede Bektemer.
— İä, joq! Josparda joq. Jırtılğanın sen beleseñ. Men belem.
Traktorşı belede! Mınalar, mınau sereyep jatqan äkele-bala, mınau
yedereyep turğan üşeu yestegen joq.
— İä... iä, - dede Yesken.
— Ol arağa peyäz yegelede. Qauın-qarbız yegelede. Yegeten de, bağıp
küteten de nağız belgerler.
— Koreyler me?
— Belep turıp suraytın jaman ädeteñ bar, Bektemer.
— Ol ara yelu gektarğa juıq qoy, — dep Bektemer yende Maqandı
köktey ötken suraulı äre dağdarıstı janardı basqarmanıñ
jandayşaptarına jıljıttı.
— Äy, köksoqqan-au! Sağan buyrıq berelde ğoy. Yerteñnen bastap soqa
sal dede ğoy. Yende seneñ de täjekelespek türeñ bar ma, — dep Berden
suırılıp alğa şıqtı da, jerde jatqan bäkene elep aldı. — Aytqandı
orındamasañ, milau neme, mınamen sen öz kesegeñde özeñ kesep
qoyğanıñdı bel. Mınau — ayğaq! — dep qara saptı bäkeneñ jüzen
jalañdatıp qurdasınıñ köz aldına tostı. — Älgendege zıtıp ketken
toyşılarıñ matap berede sene!
Berek ornınan turıp, äkesen qoltığınan köterde.
— Köke-ay, mınau qaraqşılardan jaqsılıq kütep qaşanğı
adasasız?..
Maqan
Naymanqulğa
qiıstadı.
Naymanquldıñ
qamşısı
sartıldadı. Törge üyden Alpamıstıñ şıñğıra jılağan dausı
yestelde. Naymanquldıñ qolına qısqaştay jarmasqan Bektemer
balasınıñ dausı şıqqanda mort sındı.
— Jaraydı, Mäke...
Yezu qisaydı. Suıldağan qamşı bası yezelgen qara şubar jılanday
şubatılıp sılq tüste.
Maqandar şığıp kette.
Yesken otırğan jerende qorsıldap jıladı.
Berek küyep-peste.
— Ne bolğansızdar? Quldan da beter kereptar yetepte ğoy. Quldıñ da
qol kötertkezbeyten namısşılı bolğan. Qay zaman, qay däuerde ömer
süretendereñezde umıtqansızdar ma? Munşama könbestek qaydan
kelgen? Bunday sorlılıqqa, qorlıqqa şıdağanşa ölgenemez jaqsı yede
ğoy. — Yesken közeneñ jasın sürtken bop älek. Tanauın qayta-qayta
tartıp, Bektemerge qaray almay, qurdasınan jauap kütep yede, anau
ündey qoymadı. Balasına burıldı.
— Oy, Berekjan-au, ulım-au... zaman dep, däuer dep, bezde ber iesalmas
köremeseñ. Zaman da, däuer de bügende Maqandeke. Qit yetşe, süyegeñ de
tabılmay ketsen. Ne jazıqsız şırıldağan janın temer tordıñ
arjağınan bezeldesen! Bez — qulmız ba, kembez? Qulmız! Kesek qulaq
qulımız Maqannıñ! Bulqınbap pa yedek? Bulqınğanbız! Belekte
körenbeyten qıl arqan qiıp tüsken! Arqağa düre, janğa jara salınğan.
Sen qurdasıñ Qoblandıjannıñ qalay ölgenen belmeyseñ? Belmeyseñ.
Al onı...
Bektemer teksende.
— Bıqsıtpa, Yesken! Tırnama jaramnıñ auzın. — Yesek jaqqa ayqay
saldı. — Ayğanşa! Äu, Ayğanşa! Äy, osı auıldıñ äyelderene tañım
bar. Maqannıñ töbese körende degenşe, jete qırdıñ astına joğaladı
bäre.
Ayğanşa ber qırındap tabaldırıqtan attadı. Közendege üreyde ber
auılğa bölep berse de tausılmastay.
— Nege şaqırdıñ? — dey berde de, Ayğanşa Berekteñ betendege
talaurağan esekte körgende baj yete qaldı. — Oybüy, Berekjan! Ne
estegen sağan!
— Jä! Bajıldap yelde ürketpe. Alpamısjan qıñqıldap jatır.
Qasına barşı.
— Quday şeber-ay, osı körsetken küneñde itke de berme! —
Ayğanşa qorsıldap jılap Berekteñ basın ustap, telek tüsken beten
sipap, yemerene süyde de, törge üyge kette.
Yesken böksesen köterep, qolımen jer terende. Tezerlep boyın jazdı.
— Äy, qurdas it! — Külgen bop auzın ırjitıp yede, türe
jılağannan jaman özgerep kette. — Qolıñnıñ qattılığı qaytpaptı
äle. Ayamaysıñ ğoy, ayamaysıñ sen adamdı.
Bektemer şırt tükerde.
— Adam sen be? Senen doñız artıq.
— Berekjanım dedem ğoy... Tarpa bas salğan soñ...
— Osalsıñ! Köñel qaldırdıñ, Yesken. Jauıma jığıp berdeñ. Äy,
ätteñ! Qatarıma turar yeşkem tabılmay mısım qurıp bette ğoy!
Äytpese Maqan däl osılay tayrañdamas yede.
Berek yekeuen de jaqtırmadı.
— Üyde otırıp judırıq belemdegennen ne şığadı?
— Qarsı umtılğanda
şatırlamadı ma.
ne
önderdek?
Qamşısı
töbemezde
— Ölterem! — dep Berek qeyästandı.
— Yeseñ durıs pa? Maqanmen ustasıp öle almay jür me yedeñ.
Öltergeşen! Mañayına juıp körşe, Naymanqul moynıñdı julıp
alsın. — Yesken aşulansa, ısıldap qaladı yeken. Maqannıñ sozsa —
qol jetpes, kezense — mıltığı ot almas, seltese — qılışı
mayırılar mıqtılığın oylağanda şarasız janı tağı şırıldadı.
Sonı sezde me, Bektemer Berekte rayınan qaytarmaq boldı.
— Berekjan, beker qinalıp qayteseñ. Seneñ jolıñ, jöneñ bölek.
Alısatın, aytısatın bez barmız. Qarağım, osı bılıqqa sen
aralaspa. Sen taza jür. Sen taza ket.
— Bektemer ağa! Sonda zorlıqtı umıt, qeyänattı körme demeksez
be? Ardağı daqtı, jandağı jaranı qaytem? — dep Berek jılarman
bop jaqındadı.
— Äy, äkereñdeme! Bektemerge sen tügel äkeñ men dauıs
kötermeytenmen, — dep Yesken adalına köşte. — Aytqanıña qulağıñdı
as! Ar deyde ğoy, jan deyde ğoy. Maqan seneñ arındı belep, janıñdı
uğıp, janalğıştığınan tıyılar degen.
— Jaraydı, alqınba, Yesken. Yekeulep balanıñ keudesendege şoğın
öşermeyek. Al, Berek sen saq bol! Audanda yende sağan jumıs joq.
— Nege?
— Maqandeke qoqanloqqı yemes. Ol sene yerteñ-aq quğızadı. Jay qusa
jaqsı... Şulatıp, küye jağıp, anketañdı bılğap, şala baylap
jebermesen de. Oğan da baradı ol. Öytkene sen oğan jurttıñ aldında
tel tigezdeñ. Ol ondaydı keşermeyde.
— Körermez kemde kemneñ keşermegenen...
— Balam, telemde al...
2
—Şef, sezde jumıs basınan köruden qaldıq qoy.
— Qıñqıldama, Sereja. Men jalğız janaşırı qaytıs bolğan
qaralı janmın. Üş kün jumıstan bosanuıma ruhsat bar, — dep Balta
Turovqa köz alarttı.
— Sez, şef, tura bes künge joğalıp ketteñez ğoy. Bez Kadiri ibn Bek
yekeumez "Nataşanıñ" igrek tsiklın özemezşe bastap, nätije şığara
almay qoydıq.
— Ärine, şığara almaysıñdar. "Yupiterge jazğandı qarapayım
buqa jasay almaydı". Sender sonı uqpaysıñdar da boydan biek
sekerem dep omaqa asasıñdar da jatasıñdar. "Ayaz äleñde, qumırsqa
jolıñdı bel" deyde qazaqtar.
— İä, iä, ağa... Joq ağa yemessez. Sez äleñezde de, jolıñızdı da
belmeysez. Sez aralasqan jer bülenep, erep-şerep jatadı. Sez — aramsız!
— dep manadan ünsez turğan Qaderbek qalş-qalş yette.
— Küşek! - dede Balta sızdanıp. — Küşek! Äkeñneñ ministrdeñ
orınbasarlığın bu yeteseñ ğoy. Men belmeyde dep pe yedeñ äkeñde salıp
mene üyden aydap şığarğanıñdı. Ber qazaqtı baspanasız qaldırıp
meneñ päteremde maskünem orısqa tartıp äpergen äkeñe berdeme tüste
me, älde sağan berdeme tüste me? — dep qazaqşalap kette. — Sodan
äkeñneñ uşpaqqa şıqqanın körermen. Qazaqtı jamandap, eske alğısız
qılıp, jep qoydı, eşep qoydı, oqıp qoydı, qoy bağudı qoydı dep
seneñ äkeñ seyäqtı oz ultın jamandap, öz halqınıñ jendete bolğandar
ğana därejesen öserede, qızmeten joğarılatadı, bedelen asıradı,
senem jinaydı. Tağı aytıñdar. Anau üyde de, anau päterde de qazaqtar
otır. Nege otıradı? Otırmasın. Şıdamasa, dalasına ketsen. Kiez
üyende butın otqa qaqtap, arqasına muz qatırıp qoyın baqsın. Solay
ğoy. Seneke, seneñ äkeñdeke osı müdde ğoy. Sonda közge tüseseñder.
"Küşem, küşem, kä-kä!" dep orıstar şaqırıp alıp süyek tastaydı.
Arqañnan sipaydı. Jaqtırmasa, ıñq yetkezep büyerden teuep qaladı.
Bäreber kete almaysıñdar. Aynalıp kelep qolın jalaysıñdar.
Quyrıq bulğandatasıñdar. Ayta bar äkeñe. "Öz yelende, öz jerende, öz
astanasında otırıp, baspanasız qalğan ber qazaq tap äkeseneñ
auzınan jeberde" de. Osım — sağan amanat.
— Qanday nahalsız! — Qaderbek qur bas şayqaudan basqa jauap
qata almadı.
— Ne? Nemene deyde? — dep Sereja Qaderbekte quşaqtay aldı. —
Teldede me, Qaderbek? Nege ündemeyseñ?
— Ol ne aytadı? Ne ayta aladı? Ädelet jaqtağış bolsa özenen, öz
üyenen bastasın. Sen, Sereja, señer jeseñ, bul may asaydı. Nege? Äkese
— mıqtı. Sen auırsañ — on yeke keselek palatağa jatasıñ. Bul auırsa,
yeke keselek lyukste şerenede. Sebebe, äkese — äkem. Osı ma ädeleteñ? Osı
ma seneñ ädelet üşen küreseten Qaderbek dosıñnıñ terlege? — dep Balta
özeurede.
— Belem, men bulardıñ üyen belem. Olay yemes... Olar, onıñ maması
dükennen aladı bären, — dep Sereja küyep-peste.
— İä, aladı dükennen. Qay dükennen aladı? Mäsele sonda. Jabıq
dükennen! Jabıq bufetten! Al dükenderde... jay dükenderde vakuum keñestek qana. Yet tüspeyde. May tüspeyde. Süt berde bar, berde joq.
Qaymaq äre aşı, äre suyıq. Al, Qaderbekteñ üyendege qaymaqqa qasıq
salsañ — tek turadı. Nege? Äñgeme, gäp osında, osı nede. Negeze —
äleumettek teñsezdekte. Qağazdağı yesepte bäre bar. Yet te, süt te, ovoş ta
jetkelekte. Beraq ol jumısşı qauımğa nege jetpeyde? Qarapayım
yeñbekşeneñ dastarqanına nege tüspeyde? Onı yeşkem oylağısı
kelmeyde. Sebebe, mına Qaderbek seyäqtılardıñ äkesene, äkem äkelerene
tiemde ol. Sondıqtan azıq-tülek mäselesende yeşqanday serpeles
bolmaydı. Jabıq dükender joyılmay, astırtın "sen — mağan, men
— sağan" deyten baylanıstar qurımay, solarmen küreste berenşe,
astın sızıp aytam, berenşe basşılar özdere basqarmay jäne
dükenderdege yet üşen jan berep jan alısqan alıs-julıs kezekte
qalalıq, audandıq, oblıstıq, tepte respublikalıq partkom
sekretarları ne solardıñ äyeldere köpteñ arasında basqalarmen
berge qısılıp turmay, azıq-tülek mäselese yeşqaşanda şeşelmeyde.
Qaydağı şeşelu - anau burınğı men turğan päterde turatın burınğı
gorispolkom predsedatelene kün sayın jäşek-jäşek bop keleten
ärtürle tağamdı körgende selekeylere şubıratın körşelereneñ ädelet
bar degenge ber de bereue sene qoyar ma yeken. Qaydağı senu. Al
predsedatel de, pañ kerbez äyele de aspanğa qarap, murnın şüyerep,
yeşkemde mensenbey, aspannan sol qalpında ayağı salbırap tüse-tüse
qalğanday şerene basqanda ädelet altı qırdıñ astına bezep
ketkenene közeñ jetkendey boladı. Al, Qaderbek seneñ äkem äkeñ de
solardıñ bere. Bosqa maqtay berme, olarday yemes dep. Ber jağımen bäre
ädeletşel. Bäre adaldıq dep uran tastağış. Jayau jürmeyde. Avtobus
tospaydı. Düken aralamaydı. Defitsit kiem de, mülek te ezdemeyde.
Yendeşe olarğa budan artıq ne kerek? Yeluge, alpısqa, jetpeske kelgen
sayın keudesene orden tağadı. Besjıldıqtıñ nätijese dep öz
salasındağı jumıstı odan sayın quldıratqanı üşen orden tağadı.
Basqa ber jerde, basqa ber oblıs, yaki audanda äldeber jumıs aldajalda tıñğılıqtı estelse, jay sıylıqtan bastap, Memlekettek
sıylıqqa deyengene osı äkemder aladı. Mäselen mınau "Nataşamen"
segez aydan bere yeke jüzden astam täjeribene üşeumez jasadıq.
— Keyenge kezde, şef, sez de suyılıp ketteñez...
— Ol jeke mäsele. Sol täjeribeler boyınşa men yeke statya
jazdım. Al soğan soavtorlar kem? Anau Şımkenttege zavodtıñ bas
injenere. İnstituttıñ direktorı, laboratoreyä meñgeruşese, ağa
ğılımi qızmetker. Yeñ soñında ğana meneñ famileyäm. Jazğan men.
Avtorları sender tügel men belmeyten basqa bereuler. Äne, qazerge
kezeñneñ ädelete. Balıq basınan şeride. Sausıldatıp keudesene temertersekte tağa bergenşe, osı mäselelerde şeşuge köñel bölse, bunday
bolmas yede.
— Kemde aytasız?
— Berenşe basşını, Leonid İliçtı
aytqanımnan qaytpaymın da, qorıqpaymın.
aytam.
Men
jäne
Körseteten jereñe körsete ber, Sereja. Sen de Qaderbek tärezde